Tym razem nasz Spacer po Radomiu odbył się na terenie najstarszej radomskiej nekropolii, tj. cmentarza rzymsko-katolickiego przy ul. Limanowskiego w Radomiu, który jest największym i najcenniejszym zespołem sepulkralnym na terenie południowego Mazowsza i jednym z większych w Polsce. W trakcie spaceru odszukaliśmy najstarsze zachowane nagrobki, wysłuchaliśmy historii powstania nekropolii, odwiedziliśmy groby znanych i zasłużonych radomian, a także poznaliśmy historie pomników i budowli stojących na terenie cmentarza.
Zachowane nagrobki stanowią bezcenny dokument z dziejów miasta i regionu radomskiego. Znajduje się na nim wiele zabytkowych nagrobków o urozmaiconej formie architektonicznej. Spoczywają tu znani radomianie m. in. Józef Brandt, Józef Grzecznarowski, Konstany Mirecki, Jan Kanty Trzebiński, Jan Luboński. Na terenie cmentarza znajdują się również zbiorowe oraz symboliczne mogiły poległych w czasie II wojny światowej.
Cmentarz powstał w 1812 r. poza rogatkami miasta przy Trakcie Starokrakowskim, następnie był poszerzany, otoczony murem, przebudowywany. Uporządkowano układ przestrzenny, dzieląc teren na trzy części: A, B i C.
Najstarsze zabytki cmentarza
Nagrobek Walentego Staniszewskiego
Walenty Staniszewski, był nauczycielem historii i geografii w Męskim Gimnazjum w Radomiu. Jego nagrobek możemy zlokalizować w kwaterze 11A, trochę musimy się natrudzić, żeby go znaleźć, bowiem ukryty jest pomiędzy nowymi grobami. Niemniej jednak, jak już go odnajdziemy zobaczymy charakterystyczny kamienny krzyż z cokołem, ustawiony na podstawie płytowej. Ramiona krzyża tworzą dwie kamienne płyty w kształcie litery T, natomiast trzy boki górnej płyty zakończone są dużym trójliściem. Nagrobek powstał w 1839 r. z piaskowca, w stylu neoklasycyzm.
Nagrobek Stefci Lewandowskiej
Stefcia Lewandowska zmarła w wieku czterech lat, była córką radomskiego lekarza Gustawa Lewandowskiego i Julii z Wesołowskich. Nagrobek dziewczynki powstał w 1873 r. Neoklasycystyczny pomnik znajdziemy w kwaterze 11A, na postumencie w formie sarkofagu rzeźba śpiącej dziewczynki, leżącej na lewym boku. Nagrobek wykonany jest z piaskowca, natomiast rzeźba z wapienia, flankowana zwiniętymi wolutami, przypominającymi wałki, z przewężeniem i pierścieniami pośrodku. Postument na podstawie z piętką, zwieńczony wydatnym, profilowanym półwałkami gzymsem, pod którym zobaczymy fryz kostkowy.
Nagrobek Pauliny Sztrynkowej
Paulina Sztrynkowa z Podkańskich, była żoną radomskiego lekarza Ignacego Sztrynka. Nagrobek jej jest jednym z najstarszych znajdujących się na cmentarzu, wykonany został w 1821 r. w stylu neoklasycznym z piaskowca.
Czworoboczną stelę zlokalizujemy w kwaterze 6 A. Jest ona usytuowana na niskim cokole, a zwieńczona belkowaniem i czterospadowym zadaszeniem. Interesujące jest zwieńczenie nagrobka, bowiem usytuowana jest tam rzeźba ludzkiej czaszki ze skrzyżowanymi piszczelami. Naroża steli natomiast flankują pilastry, a ściana frontalna wypełnioną jest inskrypcją.
Grób Marianny Chludzińskiej
Grób Marianny Chludzińskiej z domu Roguskiej to neoklasycystyczny postument z piaskowca, w którym razem z matką pochowany jest również Franciszek Ksawery Chludziński, oficer wojska polskiego i sędzia Trybunału w Radomiu. Grób powstał w 1843r., a zlokalizowany jest w kwaterze 4A. Cokół zwieńczony piękną urną nakrytą welonem. Na ścianach bocznych podstawy ulokowano płaskorzeźby : z lewej – laska Eskulapa, z prawej – dwie skrzyżowane płonące pochodnie, odwrócone głowniami ku dołowi i przewiązane szarfą. Na tablicy od frontu widnieje zachwycająca inskrypcja: „Oto wzór zacnych Kobiet najgodniejsza Matka / Któż stratą cnót przykładu do łez się nie wzruszy / Światła ze swych poświęceń dla ludzkości rzadka / Wyryła co sercu znanych część Anielskiej duszy / Cieniu spojrzyj na grób ten okryty żałobą / I pociesz swych przyjaciół co szczere łzy leią / Pociesz syna tą błogą jedyną nadzieją / ZE CJĘ wkrótce zobaczy i połączy z TOBĄ.
Nagrobek rodziny Kraińskich
Nagrobek rodziny Kraińskich jest to neoklasycystyczny obelisk, który wykonany został z piaskowca, powstał w 1839 r. Odnalezienie go nie należy do łatwych, ponieważ oprócz tego, że jest ukryty między nowymi grobami, to niestety zły stan zachowania tego nie ułatwia. Powierzchnia kamienia posiada zniszczenia strukturalne, które widać na pierwszy rzut oka, wszelkie spudrowania, złuszczenia, ubytki, przebarwienia, ponadto zabrudzenia i omszenia, nie dodają mu uroku. Inskrypcje w części dolnej nagrobka, także miejscami są nieczytelne. Nagrobek zlokalizowany jest w kwaterze 3A.
Nagrobek Michała i Rozalii Kaczkowskich
Michał Kaczkowski herbu Świnka, był synem Ksawerego – skarbnika podolskiego i sędziego grodzkiego kamienieckiego. Rozalia Kaczkowska ze Skrzetuskich była żona Michała Kaczkowskiego i matką ośmiorga dzieci. Nagrobek ich wykonany został w 1 poł. XIX w., znajdziemy go w kwaterze 3A, jest to niski, przysadzisty obelisk z czworobocznym, masywnym cokołem, umieszczonym na płycie, która jest zagłębiona w grunt. Szczyt obelisku ścięty jest czterospadowo, natomiast ściany pionowe umiejscowione są tablice, których górne krawędzie prostopadle stykają się z powierzchnią obelisku. Na froncie, tuż nad tablicą umieszczona jest płaskorzeźba stojącej urny z pokrywą, dekorowanej festonem na brzuścu.
Nagrobek Franciszka Truszkowskiego
Franciszek Truszkowski oficer wojsk Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Służył w gwardii armii napoleońskiej, a następnie w piechocie liniowej Królestwa Polskiego. W randze podporucznika walczył w Hiszpanii, w ramach Dywizji Polskiej, potem awansował na stopień porucznika. Brał udział w wyprawie Napoleona na Rosję. Uczestniczył w bitwie nad Berezyną, w której został ranny. Następnie otrzymał stopień kapitana adiutanta majora. Nie ożenił się. Zmarł 1.XII.1820r.
Nagrobek jego zlokalizowany jest w kwaterze 4A, wykonany został w 1 połowie XIX w., prawdopodobie ufundowany w chwili śmierci Truszkowskiego, tj. w 1820 r. Gdy go odwiedzimy zobaczymy prostopadłościenną stelę na podstawie z piętką, zwróćmy uwagę także na ściany postumentu, które posiadają ciekawe obramowania. Na ścianie frontalnej prostokątna płyta, dekorowana w narożach rozetkami, a we wnękę wmontowana owalna, marmurowa tablica z inskrypcją.
Grób rodziny Pawlikowskich
Józef Pawlikowski pułkownik strzelców wojsk Królestwa Polskiego, uczestnik powstania listopadowego. W późniejszych latach zamieszkał w Radomiu, zajął się handlem i pełnił funkcję podstarszego Zgromadzenia Kupców miasta Radomia. Grób znajduje się w kwaterze 4A, wykonany został w 1842 r., złożony jest z neogotyckiego nagrobka oraz żeliwnego ogrodzenia z motywami strzał i półkoli, otaczającego pole, nagrobka. Postument na planie trójkąta podtrzymuje mniejszą, trójboczną podstawę, na której w centrum znajduje się trójboczny słup, flankowany z trzech stron trójkątnymi pinaklami i zwieńczony ażurowym krzyżem. Na ścianach pomnika wmontowane są marmurowe tablice.
Kliknij na pojedyncze zdjęcie, by powiększyć.
Fot. Alan Pieńkowski
Znani i zasłużeni radomianie
Józef Szokalski
Józef Szokalski był uczniem szkoły handlowej w Radomiu, był także członkiem konspiracyjnych kółek samokształceniowych. Podczas demonstracji został śmiertelnie pobity przez carskich żandarmów w 1905r. Nagrobek odnajdziemy w kwaterze 3A, upiększa go rzeźba chłopca opierającego się o słupek umieszczony na skałkach.
Nagrobek Konstantego Mareckiego
Najwybitniejszy pod względem artystycznym nagrobek na radomskim cmentarzu, znajduje się na końcu głównej alei. Upamiętnia Konstantego Mireckiego, filantropa i dobroczyńcę. Pierwotna rzeźba „Anioła Ciszy” z brązu według projektu art. rzeźbiarza Bolesława Jeziorańskiego została skradziona i rozbita w celu uzyskania. Po staraniach Społecznego Komitetu Ochrony Zabytkowego Cmentarza Rzymskokatolickiego rzeźba została odtworzona i stanowi ona wspaniałą kompozycję architektoniczno-rzeźbiarską wykonaną z czerwonego piaskowca nawiązującą do staroegipskiej bramy-niszy, do której prowadzą schody. U góry schodów znajduje się rzeźba smukłej sylwetki Anioła Ciszy z rozpostartymi rękami. W połowie wysokości schodów umiejscowiona jest płyta inskrypcyjna. Nagrobek okolony jest niską żeliwną balustradą.
Grób rodziny Lubońskich
W grobie pochowanych jest dziewięcioro członków rodziny, w tym szczególnie zasłużonych dla Radomia, jak Konstanty Luboński aktywny społecznie prezes Radomskiego Towarzystwa Dobroczynności, członek władz Resursy Obywatelskiej, członek, a potem sekretarz Rady Opiekuńczej, sędzia pokoju. To właśnie Konstanty Luboński nadzorował pomiar cmentarza, który właśnie zwiedzamy, sporządził także plan uporządkowania terenu oraz opracował pierwszą inwentaryzację nagrobków w najstarszej części cmentarza.
W grobie pochowany jest również Jan Luboński rejent oraz autor „Monografii historycznej miasta Radomia”. Nagrobek usytuowany jest w kwaterze 6A, rozpoznamy go po charakterystycznej ze steli pokrytej ze wszystkich stron inskrypcjami rodziny Lubońskich i zwieńczonej krzyżem.
Grób Saskich
Grób znanej rodziny przemysłowców radomskich, Saskich, zmarłych od lat 60-tych XIX w., aż po drugą połowę XX w., na ścianach cokołu wypisane są inskrypcje pochowanych w nim osób, wśród których jest Józef Saski uczestnik powstania listopadowego oraz współzałożyciel browaru przy ul. Nowy Świat (obecnie ul. Limanowskiego). Zainicjował on tradycje piwowarskie w rodzinie. Spoczywa tu również Juliusz Saski, syna Józefa, który tak jak ojciec poświęcił się piwowarstwu. Przygotowanie zawodowe otrzymał on w Moskwie, Warszawie, Niemczech i Austrii. Wykupił oraz zmodernizował rodzinny browar, ponadto założył fabrykę wódek i likierów. W 1908r. wybudował browar i słodownie w Ostrowcu Świętokrzyskim. Jako pierwszy w Radomiu wprowadził w swoich zakładach ubezpieczenia robotników od nieszczęśliwych wypadków.
Gigantyczny grobowiec w stylu neoklasycystycznym zwraca uwagę nie tylko rozmiarem, ale również bogactwem detali. Jest to model grobu rodzinnego z końca XIX w., znajdziemy go w kwaterze 8A.
Kaplica grobowa rodziny Chudzickich
Bardzo interesującym punktem zwiedzania cmentarza jest jedyna na radomskim cmentarzu kaplica grobowa, łącząca w swojej architekturze różne elementy i treści z różnych stylów, epok i kierunków artystycznych. Sfinansowana została prawdopodobnie w 1885 r. przez rodzinę Chudzickich. Wewnątrz kaplicy, na ścianie na wprost wejścia, możemy podziwiać błękitną polichromię oraz pozostałości drewnianego ołtarzyka. Początkowo kaplica zwieńczona była krzyżem, który nie zachował się, podobnie zresztą jak i żeliwna dwuskrzydłowa krata zamykająca wstęp. Obydwie strony wejścia zawierają inskrypcje upamiętniające osoby tam spoczywające, w tym Marcelego Antoniego Chudzińskiego, któremu ta budowla została poświęcona. Kaplicę odnajdziemy w kwaterze 8A.
Grób rodziny Brandtów i Lessów
Rodzinny grobowiec z końca XIX w. wzorowany na motywach antycznych. Na niskiej krypcie, cokół podtrzymujący dwie stele, na których są inskrypcje upamiętniające Józefa Brandta jednego z najwybitniejszych polskich batalistów, malarza koni, epizodów bitewnych i scen rodzajowych. W grobowcu pochowana jest także jego wszechstronnie uzdolniona matka Krystyna Brandt z Lessów, również malarka. Spoczywa tu również Stanisław Lessel oficer wojsk Królestwa Polskiego, uczestnik powstania listopadowego oraz kurator szpitala św. Kazimierza w Radomiu. Grobowiec odnajdziemy w kwaterze 5A.
Nagrobek Marianny z Fiutkiewiczów Niedźwieckiej
Kolejnym miejscem godnym uwagi jest postument Marianny Niedźwieckiej, jeden z najstarszych nagrobków na radomskiej nekropolii, pochodzący z I poł. XIX w., wykonany w stylu neoklasycystycznym z piaskowca, nakryty piękną urną w kształcie kielicha. Cokół nagrobka zwieńczony czterema frontonami, pokryty licznymi ornamentami, płaskorzeźbami z bogatą symboliką nagrobną, typowymi dla epoki, m.in. wyobrażenia czaszki z piszczelami, motyli czy szyszek. Zdobienia akcentują przekaz zawarty w inskrypcji pełnej żalu po utracie ukochanej osoby. Pomnik wzniósł lekarz Jan Niedźwiecki mąż Marianny. Znajdziemy go w kwaterze 4A.
Grób rodziny Trzebińskich
Pokaźny rodzinny grobowiec, znajdujący się w kwaterze 4 A. Upamiętnia zasłużoną dla rozwoju drukarstwa polskiego i radomskiego, rodzinę Trzebińskich. Najważniejszym ogniwem w tym przedsiębiorstwie był Jan Kanty Trzebiński, drukarz i wydawca, zawędrował do Radomia w 1846 r. po uzyskaniu „patenty drukarskiego” w Krakowie i rozpoczął prace jako zecer w zakładzie drukarskim W. Stokowskiego przy ul. Lubelskiej 28 (obecnie Żeromskiego). Po pewnym czasie objął zakład i przekształcił w potężne przedsiębiorstwo. Drukarnia Trzebińskich zyskała sławę publikowaniem licznych regionaliów, prasy oraz kart pocztowych. Po śmierci ojca jego dzieło kontynuowali synowie Julian i Jan Trzebińscy, którzy również spoczywają w grobowcu, na którym wznosi się obelisk, natomiast na cokole obelisku widzimy marmurowe tablice z inskrypcjami.
Grób Józefa Grzecznarowskiego
Współczesny, granitowy grobowiec odnajdziemy w kwaterze 11A. Stela w formie dwóch prostokątnych płyt inskrypcyjnych, pierwszej napis pamiątkowy dedykowany Józefowi Grzecznarowskiemu, działaczowi niepodległościowemu, robotniczemu, politycznemu i społecznemu, na drugiej wyryta podobizna zmarłego. Józef Grzecznarowski przez długie lata postać w Radomiu znana i dla miasta znacząca, ponieważ dwukrotnie został prezydentem Radomia. Był również inicjatorem i organizatorem spółdzielczości mieszkaniowej w Radomiu. Dzięki jego działalności powstały ważne inwestycje komunalne, jak budowa wodociągów z wieżą ciśnień na Glinicach, kanalizacja, gazownia, cztery szkoły, bloki mieszkalne i baraki dla bezdomnych. Czterokrotnie wybierany do Sejmu PRL. Wielokrotnie odznaczany m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami.
Grób Gozmanów i Pholów
Grobowiec upamiętniający dziewięcioro zasłużonych dla miasta członków rodziny Gozmanów i Pholów. Jednym z nich jest Józef Stefan Gozman obywatel miasta Radomia, kupiec i członek Rady Miejskiej w okresie powstania listopadowego. Kierował także bardzo dochodowy sklep korzenny i należał do Zgromadzenia Kupców Miasta Radomia. Pochowani są tu też jego córka Karolina Phol, która była żoną Józefa Phola, pisarza Sądu Poprawczego Okręgu Radomskiego, a następnie Patrona Trybunału Cywilnego Guberni Radomskiej oraz syn Lucjan Phol, który był dyrektorem Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Radomiu, sprawował też stanowisko prezesa Towarzystwa Dobroczynności w Radomiu. Ten unikatowy nagrobek typu baldachimowego z urną na cokole nakrytą całunem znajdziemy w kwaterze 5A.